Zelfreflectie

 

“Als er een stilte valt weet ik me geen raad. Wat verwachten die andere mensen in de ruimte van mij? Waar moet ik nu over gaan praten?”

Mensen die zich bij mij melden met klachten die lijken op bovenstaand verhaal, hebben doorgaans als hulpvraag om van hun hoge mate van zelfbewustzijn af te komen. Een begrijpelijke vraag, waarbij eerst gekeken moet worden wat hier bedoeld wordt met zelfbewustzijn, met name de hoge mate hierin.

“Tijdens die vreselijke stiltes zou ik willen dat ik een gevatte grap of een amuserende anekdote zou kunnen vertellen, maar de realiteit is dat ik me zeer ongemakkelijk voel. Hoe langer die stilte duurt, des te meer ongemakkelijk voel ik mezelf.”

In de gestaltliteratuur wordt deze mate van zelfbewustzijn egotisme genoemd. Egotisme stelt de mens in staat op zichzelf te reflecteren. Bij egotisme bewaakt iemand zijn grenzen goed: hij houdt de controle en staat zichzelf niet toe nieuwe ervaringen op te doen. Er is weinig spontaniteit en alles wordt goed overzien en doordacht. Deze gedragingen dienen om niet in verwarring te komen. Anderen ervaren deze mensen doorgaans als bescheiden en behulpzaam. Echter, wanneer dit doorslaat, worden we te bewust van onze handelingen en slaan we al onze spontaniteit dood.

“Dat voortdurende gevoel dat alles wat ik doe gezien wordt door anderen. Zelfs als ik op een volle dansvloer sta, verstar ik, want bij de eerste danspas zijn alle ogen op mij gericht.”

In de jaren zestig was er een chocolademerk, Kwatta, die als slogan had: “Alle ogen zijn gericht op Kwatta”. De wikkels laten priemende ogen zien. Voor de omzet van de chocolade een goede zaak, wanneer alle ogen op je gericht zijn, maar voor vele mensen is dit gevoel een kwelling. Alsof al hun onhandigheden door iedereen gezien worden en hun vrijheid in handelen verstart en verdort.

Zelfbewustzijn, of liever zelfreflectie, stelt ons in staat op ons handelen te reflecteren en lering te trekken uit ons handelen. Reflectie komt uit het Latijn reflectere wat ombuigen of terugkaatsen betekent. Alsof je jezelf afvraagt: waar ben ik nu mee bezig? Je kaatst je handeling terug naar jezelf om vanuit een soort helicopterpositie naar je gedrag te kijken. Dit geeft je de gelegenheid om kritisch te kijken naar wat je doet. “Datgene wat ik nu doe, wil ik dit wel?”

Een teveel hiervan mondt uit in een verlammende gepreoccupeerdheid met de eigen gedachten. Dat woord gepreoccupeerdheid betekent: vooringenomenheid. Voordat je gedachten zich met iets kunnen bezighouden, bijvoorbeeld je aandacht in de omgeving richten, ben je reeds bezet met ideeën en gedachten over jouw aanwezigheid in die omgeving. Een gedachtespiraal die niet zelden negatief gekleurd raakt en een steeds kritischere houding aanneemt naarmate de tijd verstrijkt. Door gaandeweg meer en meer ingenomen (gepreoccupeerd) te worden met je eigen gedachten, gedragingen, gevoelens en mogelijke effecten die jij op anderen kan hebben, ben je nog nauwelijks in staat je af te vragen wat er in je omgeving gaande is. Veelal verkramp je hierdoor. Hierdoor ga jij je verantwoordelijk voelen voor het feit dat er een stilte is gevallen. Of denk je dat alle spotlights op jou gericht worden op het moment dat je ook maar een danspasje op de dansvloer maakt.

Spontaniteit

Niet zelden is je ademhaling in je borst of nog hoger gaan zitten. Wellicht ga je zweten en probeer je contact met anderen te vermijden. Tot slot kan je jezelf gaan schamen voor je aanwezigheid.

De tegenhanger van bovenstaand beschreven gedrag is spontaniteit. Zoals een nar, die zich zonder zich iets van anderen aan te trekken, doet en daarna eens ziet wat er gebeurt. Spontaniteit als in: eerst doen, dan denken. Spontaniteit in z’n meest ideale staat houdt ons in het hier-en-nu, je leven leven zonder nabeschouwing. Doorgeslagen gaat ze voorbij aan enige zelfreflectie en kan dit gedrag juist het verlies van contact met je eigen gevoelens en behoeftes zijn. Nooit meer de vraag stellen: datgene wat ik nu doe, wil ik dit wel?

Hieruit blijkt dat zowel zelfreflectie als spontaniteit belangrijke tegenhangers zijn op dezelfde polariteit. De klus is om je eigen creatieve midden te vinden, zodat je vrij kunt bewegen tussen deze beide polen.